مروری بر مراحل تحقیق و پیش‌تولید واکسن‌ در جهان: هفت‌خان تولید واکسن

به گزارش سپید، درحالی‌که رقابت بیشتر تولیدکنندگان بر سر تولید واکسن کرونا به مرحله نهایی خود ‌رسیده است، اینک جزئیات دقیق‌تری از فرآیند ساخت آنها زیر ذره‌بین قرار گرفته است.

آن‌طور که اعلام شده تاکنون حدود هفتاد نوع مختلف واکسن و ده‌ها هزار داوطلب در سراسر جهان مورد آزمون قرار گرفته‌اند و تنها تعداد محدودی از واکسن‌ها وارد مرحله نهایی فاز سوم کارآزمایی بالینی شده‌اند؛ اما در این فرصت نگاه دقیق‌تری می‌کنیم به اینکه کارآزمایی‌های بالینی واکسن‌ها چگونه انجام می‌شوند.

مرحله پیش‌بالینی و فاز نخست بالین
در مرحله پیش‌بالینی آزمایش، دانشمندان واکسن را بر روی حیوانات آزمایش می‌کنند تا ببینند واکسن در آنها پاسخ ایمنی ایجاد می‌کند یا نه. پس از آن واکسن برای انسان آماده می‌شود تا مشخص شود آیا واکسن مورد نظر ایمن است یا نه و اینکه چه نوع واکنش ایمنی در بدن ایجاد می‌کند. این مرحله، فاز یک کارآزمایی بالینی نام دارد.

فاز دوم کارآزمایی با مشارکت صدها نفر
در صورت دست‎یابی به نتایج امیدوارکننده، واکسن به فاز دوم کارآزمایی بالینی می‌رسد و در آن صدها نفر از داوطلبان دوزهایی از واکسن را دریافت می‌کنند. این اقدام به دانشمندان اجازه می‌دهد که نگرانی‌های موجود مبنی بر بی‌خطر بودن آن را بررسی کنند و بتوانند بر اساس پاسخ ایمنی داوطلبان، دوز واکسن را تغییر دهند.

مرحله سوم کارآزمایی بالینی
در مرحله سوم و پایانی هزاران نفر از افراد سالم که پیش‌تر به کرونا آلوده نشده‌اند واکسینه می‌شوند. این شامل همه گروه‌های سنی و نژادها می‌شود تا نشان داده شود چه نوع پاسخ ایمنی در بین گروه‌های مختلف جمعیتی فعال می‌شود.

نکته مهم این است که مطالعه بی‌خطر و ایمن بودن واکسن و نیز میزان اثربخشی آن را نشان داده و تایید ‌کند؛ هرچند با توجه به تعداد داوطلبان ممکن است هر نوع اثر جانبی نادری در این مرحله ظاهر می‌شود. ضمن اینکه همه مراحل کارآزمایی‌ها باید شامل گروه کنترل که به آنها دارونما داده می‌شود، نیز باشد.

فاز سوم کارآزمایی‌های بالینی مهم‌ترین بخش از مراحل چهارگانه تحقیقات و پیش‌تولید واکسن در جهان هستند و در آن تعدادی زیادی از داوطلبان به‌طور هم‌زمان از کشورهای مختلف حضور دارند. البته محققان به‌صورت دقیق می‌دانند که مراکز پژوهشی آزمایش‌های بالینی خود را در کدام بخش از کشورها راه‌اندازی کنند.

در این مرحله اطلاعات مربوط به سلامت عمومی و مدل‌سازی مسیر انتشار بیماری برای مشخص شدن مناطق قرمز که نرخ ابتلا در آنها بالاست، مورد استفاده قرار می‌گیرد و این اقدام سبب می‌شود تا احتمال قرار گرفتن داوطلبان در جامعه آماری گسترده‌تری برای مواجهه بیشتر با ویروس فراهم شود.
سپس آ‌نهایی که واکسینه شده‌اند بسته به نوع واکسن، سطوح مختلفی از واکنش ایمنی را در برابر ویروس نشان می‌دهند و آن بخش از داوطلبان که در گروه کنترل بودند و دارونما دریافت کردند، مستعد ابتلا به کرونا خواهند بود.

بنابراین با پیشرفت مراحل کارآزمایی بالینی، متخصصان آماری تعداد داوطلبانی را که آزمایش آنها مثبت شده محاسبه می‌کنند و درصورتی‌که متقاعد شوند نمونه‌ها به‌قدر کافی بوده‌، مشخص می‌کنند که کدام یک از افراد واقعا واکسن دریافت کرده‎اند و کدام یک دارونما؛ به این مرحله اصطلاحا درآوردن از کورسازی گفته می‌شود و مرحله‌ای است که تایید می‌کند واکسن چقدر موثر بوده است.

حال اگر گروه داوطلبانی که به ویروس آلوده شده‌اند عمدتا شامل کسانی باشند که دارونما دریافت کرده بودند و نه واکسن واقعی، این نشان خواهد داد که واکسن از نظر آماری بسیار موثر عمل کرده است؛ در غیر اینصورت تحقیقات تا مرحله رسیدن به مطلوب ادامه خواهد شد. برای مثال وقتی در کارآزمایی واکسن فایزر-بیوان‎تک گزارش شد که ۹۴ مورد ابتلا در بین ۴۴ هزار داوطلب بوده است، نگاهی به داده‌های اولیه انداختند و تحلیل‌های آماری نشان داد که واکسن کاندید شده به‌عنوان واکسن کرونا در ۹۰ درصد موارد برای جلوگیری از ابتلا ویروس موثر بوده است.

اگرچه که این داده‌ها تاکنون منتشر نشده‌ و مورد داوری قرار نگرفته‌اند، اما می‌توانیم فرض را بر این بگذاریم که اکثر موارد ابتلا از گروهی بوده که دارونما دریافت کرده بودند. البته فایزر و بیوان‌تک مطالعه خود را تا زمانی ادامه دادند که محققان ۱۶۴ مورد ابتلای به کرونا را ثبت کردند و این عدد به آنها این امکان را داد که کارآمدی واکسن را به‌طور دقیق‌تری تعیین کنند. سایر تولیدکنندگان نیز اظهار کرده‌اند که آنها مطالعه فاز سوم خود را تا زمان دستیابی به ۱۵۰ مورد ابتلا در بین جمعیت نمونه خود از کورسازی، ادامه داده‌اند.

عوارض جانبی احتمالی
عوارض جانبی در فاز سوم هم ممکن است مانند فازهای قبلی و به‌صورت بالقوه رخ دهد و چنین چیزی به‌خصوص در مطالعات با مقیاس بالا به هیچ عنوان غیرمعمول نیست. البته اگر عوارض جانبی جدی (SAE) غیرقابل انتظار رخ دهد، ممکن است ادامه روند استفاده از واکسن و مراحل کارآزمایی بالینی متوقف شود.

ازاین‎رو ممکن است پیش از تصمیم‌گیری برای ازسرگیری کارآزمایی بالینی، تمام اطلاعات درمانی مرتبط دوباره بررسی شوند. همانطور که این مسئله در خصوص واکسن دانشگاه آکسفورد اتفاق افتاد؛ بنابراین فاز سوم کارآزمایی بالینی گاهی ممکن است سال‌ها طول بکشد؛ اگرچه که این مرحله تولید و ساخت طی همه‌گیری کرونا این بار در حد چند ماه فشرده صورت گرفت.

گام بعدی؟
حال اگر مرحله سوم کارآزمایی بالینی نتایج مثبتی به دست دهد شرکت‌های تولیدکننده درخواست‌ خود را به نهادهای بهداشتی مسئول مانند سازمان غذا و دارو امریکا (FDA)، آژانس دارویی اتحادیه اروپا (EMA) و یا آژانس سلامت و داروی انگلستان ارائه می‌کنند و در این مرحله اطلاعات کارآزمایی بالینی برای حصول اطمینان از اینکه واکسن بی‌خطر و موثر است، مجددا مرور می‌شوند.

در این میان حجم تولید بر اساس پیش‌بینی تاییدیه‌ها تنظیم می‌شود و روند سریع تولید راه می‌افتد. ضمن اینکه چالش‌های پیش رویی همچون چالش توزیع و مشکلات دیگر که شاید از جنس تولید هم نباشند در این مسیر کم نخواهد بود.

برای مثال امروز در بحث شرایط توزیع در بین تمامی واکسن‌های پیشنهادی کووید ۱۹، واکسن فایزر یکی از دشوارترین واکسن‌ها به لحاظ ذخیره و انبارداری و حمل‌ونقل است زیرا این واکسن باید در شرایط دمایی کمتر از ۷۰ سانتی‎گراد نگهداری شود در حالی که این امکان برای بسیاری از کشورها وجود ندارد.

فرصتی که یک‌بار در زندگی پیش‌آمده
توبی پیترز، استاد منابع انرژی دانشگاه بیرمنگام در این خصوص می‌گوید: «در هیچ جای سیاره ما بدون سرمایه‌گذاری عظیم، ظرفیت لجستیکی برای توزیع واکسن در این دما و در این حجم وجود ندارد و این مسئله به‌خصوص در نیم‌کره جنوبی بسیار جدی است، جایی که بسیاری از مناطق روستایی حتی یخچال سالم برای نگهداری واکسن ندارند.»

او معتقد است: «ما باید از این فرصت که یک‌بار در زندگی پیش‌آمده استفاده کنیم تا یک راه حل پایدار برای ساخت واکسن کووید ۱۹ بیابیم تا بتوانیم به‎صورت سازگار و پایدار یک زنجیره توزیع در دمای پایین (شامل دماهای بسیار پایین) راه‌اندازی کنیم.»

در ادامه گزارش می‌خواهیم مروری بر مرحله سوم کارآزمایی بالینی سه واکسن موفق کرونا در جهان داشته باشیم تا آنها را از لحاظ تعداد داوطلبان و اتفاقات رخ داده در این مرحله بررسی کنیم. همچنین نگاهی به آخرین خبرها درباره مراحل سه‌گانه تست واکسن ایرانی کرونا خواهیم داشت.

مشارکت بیش‌از ۴۳ هزار نفر در مرحله سوم فایزر-بیوان‌تک
در مرحله سوم کارآزمایی بالینی واکسن کووید۱۹ فایزر-بیوان‌تک شامل بیش از ۴۳ هزار و ۵۰۰ نفر از شش کشور مختلف جهان مشارکت داشتند و به هیچ یک از آنها گفته نشده بود که واکسن واقعی یا دارونما به آنها تزریق شده است. ازاین‎رو این آزمایش یک آزمایش دوسو کور بود، ولی با این حال برخی از داوطلبان معتقد بودند که به آنها داروی واقعی داده شده بود و حتی عوارض جانبی مانند سردرد و بدن درد و تب را هم احساس کرده بودند.

حضور ۳۰ هزار داوطلب در مرحله سوم واکسن مدرنا
مرحله سوم کارآزمایی بالینی واکسن کرونای تولیدی شرکت مدرنا نیز با مشارکت ۳۰ هزار امریکایی انجام شد. البته بیش از ۱۵۰ هزار نفر برای آزمایش داوطلبانه واکسن مدرنا در فاز سوم و به‌شکل آنلاین ثبت نام کرده بودند که از این بین تعداد معین شده بر اساس نژاد و جنسیت و نیز سن انتخاب شدند. هرچند شرکت مدرنا نخستین شرکت بود که در جهان اقدام به تولید واکسن کرد، اما تحقیقات این شرکت در مرحله سوم و اصلی به طول انجامید.

توقف موقت کارآزمایی واکسن آکسفورد-آسترازنکا
واکسن مشترک آکسفورد-آسترازنکا هم در مرحله سوم کارآزمایی بالینی با حضور بیش از ۳۰ هزار نفر داوطلب از کشورهای آمریکا، انگلیس و برزیل آزمایش شد و حتی یک توقف کوتاه در جریان آزمایش را هم تجربه کرد زیرا یکی از داوطلبان انگلیسی حاضر در این کارآزمایی دچار بیماری «نامشخص» شد که سبب توقف چند روزه این آزمایش‌ها شد، اما بلافاصله مشکل برطرف شد.

واکسن ایرانی کرونا
آزمایش انسانی واکسن ایرانی کرونا هم در سه مرحله صورت خواهد گرفت و در مرحله نخست ۵۶ نفر، مرحله دوم ۵۰۰ نفر و در مرحله سوم بدون محدودیت با تولید انبوه و عرضه گسترده آغاز خواهد شد. به گفته مسئولان ٣ تا ۴ ماه بعد از آزمایش انسانی به نقطه‌ای خواهیم رسید که ایران از واردات این واکسن بی نیاز خواهد شد.

به هر حال بنابر اصول ریاضی و پزشکی هرچه جامعه آماری داوطلبان دریافت واکسن کرونا پیش از آغاز واکسیناسیون عمومی بزرگ‏تر و تعداد داوطلبان بیشتر باشد، این امکان در اختیار محققان و سازندگان دارو بیشتر فراهم می‌شود تا احتمال بروز عوارض جانبی را کاهش دهند و واکسنی موثرتر برای رده‌های سنی مختلف تهیه کنند.

نوشته: علی ابراهیمی