آیا وکتور های مورد استفاده در واکسن های کووید واقعا قابلیت تکثیر ندارند؟
اخیرا خبری در خصوص مجوز ندادن کشور برزیل به واکسن اسپوتنیک V، بعلت اینکه گمان نمودند این وکتورها کاملا non-replicating نیستند و قابلیت تکثیر دارند، در شبکه های اجتماعی منتشر شده است.
در واقع در سیستم واکسن های ادنووایرال وکتور برعلیه SARS-COV-2 یعنی واکسنهای اسپوتنیک، J &J و استرازنیکا، از ادنووایرال وکتورهای نسل یک۱ استفاده شده است. در این نسل ژنهای E1A و E1B و نیز E3 و E4 از وکتور حذف شده اند.
این وکتورها از نوع non-replicating هستند و فاقد قابلیت تکثیر در سلولهای میزبان در نظر گرفته میشوند. با اینحال بوجود آمدن اشکال قابل تکثیر ویروس ادنو یا RCA در طی فرایند تولید آنها غیر ممکن نیست و فراوانی آن به نوع سلول پرودیوسر جهت کشت ویروس وکتور در کارخانه واکسن سازی بستگی دارد.
در واقع چون ادنوویروس وکتور مهندسی شده و ناحیه E1 را ندارد، جهت تکثیر این ویروس، ژن E1 حذف شده را در سلول هایی که وکتور قرار است در آنها تکثیر کند قرار داده اند (مثلا سلولهای ۲۹۳HEK یا PER.C6). از اینرو ویروس های وکتور در سلول های واحد تولیدی که دارای ژنE1 هستند تکثیر میکنند، ولی در سلولهای بدن میزبان (از جمله سلولهای عضلانی محل تزریق) فاقد توانایی تکثیر اند (non-replicating).
با اینحال، در فرایند تولید نکته ای وجود دارد که میتواند منجر به ایجاد اشکال قابل تکثیر وکتور ادنوویروسی تحت عنوان RCA به میزان بسیار اندک شود. بدین صورت که وکتور ویروسی در اثر فرایند Homologous recombination در سلولهای هلپر، میتواند ژن E1 را از سلول کسب کند و قابلیت تکثیر پیدا نماید. احتمال این پدیده در سلولهای ۲۹۳ حداکثر ۱ در ده میلیارد ویروس است و در سلولهای PER.C6 با احتمال حتی کمتری رخ میدهد.
در این راستا کمپانی های واکسن سازی طی فرایندهای کنترل کیفی خود، اقدام به شناسایی و حذف محصولات دارای RCA میکنند.
علاوه بر آن، حتی وجود یک ادنوویروس RCA در ده میلیارد ویروس واکسن مشکلی قابل توجهی ایجاد نمیکند که باعث گردد از مزیت فراوان واکسن ضد ویروس SARS-COV-2 چشمپوشی شود. بدین علت که:
۱. اگر فرض کنیم در یک ویال واکسن یک یا دو عدد RCA باقی بماند، با تزریق عضلانی احتمال اینکه این چند RCA بتوانند تکثیر کنند بسیار بسیار ناچیز است. ۲. اگر بتوانند تکثیر هم کنند، اینکه خود را به سلولهای ریوی برسانند و تکثیر کنند و بیماری دهند بسیار بسیار ناچیزتر است. و ۳. به فرض تکثیر، مگر خود ادنوویروسهای طبیعی در بدن افراد سالم چه بیماری جدی ای ایجاد میکند که بخواهیم نگران چند عدد RCA باشیمکه باید از “هفت خوان” که هیچ “از صد خوان” بگذرند.
از اینرو و با توجه به توضیحات فوق الذکر، نتیجه میگیریم که اگر هدف دولت برزیل از عدم صدور مجوز برای واکسن اسپوتنیک صرفا بعلت قابلیت تکثیر RCA ها بوده، این نگرانی چندان مبنای علمی ندارد.
دکتر بهزاد خوانساری نژاد
دانشیار ویروس شناسی پزشکی
دانشگاه علوم پزشکی اراک