کنترل درد چه در اعمال جراحی و چه پس از آن به عهده متخصص بیهوشی است و متخصصان بیهوشی با به کارگیری جدیدترین روش ها و با کمترین عارضه دردهای مزمن و حاد را تسکین می دهند حتی کار به جایی رسیده که در دردناک ترین پدیده فیزیولوژیک یعنی زایمان نیز بی دردی اجرا می شود و این امر مهم به عهده متخصص بیهوشی است. بیش از ۱۵۰ سال است که زایمان بدون درد یا کم درد در دنیا شروع شده و روش های مختلف ارائه شده است.
روش های زایمان بدون درد یا کم درد:
- روش های غیردارویی:
سایکوپروفیلاکسی، لاماز، موزیک درمانی، آروماتراپی، هومئوپاتی، گیاه درمانی، طب فشاری، طب سوزنی، حمایت روحی به خصوص حضور همسر، زایمان در آب. - روش های دارویی:
انتونوکس، داروهای مخدر عضلانی وریدی، اسپاینال و اپیدورال
از جمله روش های بی درد غیردارویی آماده کردن روحی روانی زن باردار برای قبول و گذراندن یک زایمان طبیعی است. اگر زنی در هنگام تولد فرزند اول خود با مراحل زایمان آشنا باشد و با انگیزه قوی زایمان را شروع کند درد کمتری را تجربه می کند در صورتی که زنان آموزش ندیده دردهای شدیدتری را تجربه می کنند.
روش های غیردارویی نیاز به زمان دارد و آموزش مادر از چندین ماه قبل از زایمان الزامی است. به طور کلی روش های غیردارویی درد زایمان را به طور کلی از بین نمی برد و ما مجبور هستیم از روش های دیگری نیز در کنار آنها استفاده کنیم و باید به مادر متذکر شویم که بی دردی کامل نیست.
انتونوکس:
یکی از روش های دارویی استفاده از گاز انتونوکس است. انتونوکس شایعترین و قدیمی ترین داروی استنشاقی در این مورد است. این گاز در سیلندری در کنار مادر قرار می گیرد و هنگام شروع انقباض ماسک جلوی دهان مادر گذاشته شده و مادر تنفس عمیق می کشد. بعد از چند ثانیه گاز در خون مادر به بالاترین میزان خود می رسد و درد را تسکین می دهد. مادر احساس سبکی در سر کرده و عضلات شل می شود. اکسیژن موجود در انتونوکس احتمالا برای جنین مفید است ولی اگر طولانی مدت استفاده شود دهان و گلوی مادر بسیار خشک می شود و اغلب مادران اظهار می کنند این روش برای چیره شدن بر سختی زایمان کافی نیست و از طرفی از احساس سبکی در سر به علت این گاز خوششان نمی آید. مهمترین روش های بی دردی که در سه دهه اخیر در بیشتر کشورهای دنیا مرسوم شده استفاده از بی دردی موضعی از قبیل اپیدورال، اسپاینال و یا تلفیقی از این دو روش است.
اپیدورال و روش انجام آن:
زایمان طبیعی در هر بار می تواند تا ۱۴ ساعت زمان ببرد تا دهانه رحم به قطر ۱۰ سانتی متر باز شده و سر بچه به راحتی از آن خارج شود. در فاز اول که فاز نهفته زایمان است دهانه رحم تا ۴ سانت باز می شود و دردهایی که در این فاز به وجود می آیند قابل تحمل هستند و خیلی مادر را آزار نمی دهند ولی از این مرحله به بعد دردها شدت می گیرد و فاصله آنها کم می شود، این مرحله حدود ۶ تا ۸ ساعت زمان می برد و اگر ما بخواهیم زایمان اپیدورال انجام بدهیم در این مرحله از یک سوزن بسیار باریک استفاده می شود البته سوزن وارد فضای مایع نخاعی نخواهد شد یعنی ورود سوزن قبل از رسیدن به فضای نخاعی متوقف می شود. در آن قسمت یک فضای مجازی وجود دارد که به آن فضای اپیدورال می گوییم. در این فضا یک لوله بسیار باریک گذاشته می شود و سر لوله به همان سوزن قبلی که نزدیک فضای نخاعی است متصل خواهد شد. از طریق این لوله بسیار باریک مواد بی حس کننده وارد کاتتر می شود و از طریق تراوش این ماده بی حسی وارد فضای مایع نخاعی می گردد یعنی حتی تزریق مستقیم به داخل فضای مایع نخاعی را در طی فرایند اپیدورال نداریم.
چه کسانی نمی توانند اپیدورال شوند؟
کسانی که ام اس دارند، کسانی که در ناحیه تزریق اپیدورال عفونت داشته اند یا جوش چرکی دارند، کسانی که دیسک کمر اثبات شده با ام آر آی دارند و کسانی که اختلال انعقادی و پلاکت پایین دارند. در این افراد تزریق اپیدورال خطرناک است زیرا ممکن است منجر به هماتوم و خونریزی مایع مغزی نخاعی شود.
افرادی که تب بالای ۳۸ درجه دارند چون احتمال عفونت در بدنشان هست نمی توانیم برایشان از اپیدورال استفاده کنیم.مهمتر از همه اینکه باید ببینیم مادری که می خواهد اپیدورال شود آیا توانایی انجام زایمان طبیعی را دارد یا نه، مثلا تنگی لگن، شکستگی لگن یا مسائل مربوط به مامایی که مادر قادر به زایمان طبیعی نیست.
لزوم ویزیت مادر توسط متخصص بیهوشی قبل از اپیدورال:
بهتر است مادر قبل از انجام اپیدورال توسط متخصص بیهوشی ویزیت شده و از نظر وضعیت ستون فقرات معاینه شود تا در طی زایمان مشکلی پیش نیاید به هر حال این روش جزء بی خطرترین روش های زایمان با بی حسی است حتی بیمارانی که مشکل قلبی و دیابت دارند و انواع دیگر زایمان ها برایشان خطرناک است می توانند از این روش استفاده کنند.
تفاوت اسپاینال و اپیدورال:
بی حسی اسپاینال یک تکنیک است که به موجب آن داروی بی حسی موضعی در مایع مغزی نخاعی تزریق می شود. این روش بسیار شبیه اپیدورال است و بسیاری از مردم در درک این دو روش گیج می شوند. مهمترین تفاوت های این دو روش عبارتند از:
- برای رسیدن به بی حسی اپیدورال در مقایسه با اسپاینال به مقدار داروی بیشتری نیاز است.
- شروع بی دردی در اپیدورال کندتر است.
- در روش اپیدورال تزریق ممکن است در هر نقطه ای در امتداد ستون فقرات انجام شود. در قسمت گردنی، سینه ای کمری یا ساکرال در حالی که در روش اسپاینال تزریق در زیر مهره دوم ستون فقرات جهت جلوگیری از سوراخ کردن و در نتیجه آسیب به طناب نخاعی انجام می شود در این روش می توان برای بیمار یک کاتتر تعبیه کرد که از طریق آن بی دردی را ادامه داد.
- فضای اپیدورال فضایی است در کنار فضای اسپاینال اما در قسمت بیرونی دورا در تماس با سطح خارجی سخت شامه می باشد. در قسمت داخلی سخت شامه غشایی به نام عنکبوتیه وجود دارد که با مایع مغزی نخاعی که در اطراف نخاع قرار دارد در تماس است. در بزرگسالان طناب اطراف سطح دیسک بین مهره های کمری اول و دوم خاتمه می یابد لذا تزریق اپیدورال در ناحیه کمری احتمال خطر کمتری دارد.
- در اپیدورال لیدوکائین ۲ درصد یا مارکایین ۱۲۵/۰ درصد و یا کمتر استفاده می شود اما در اسپاینال لیدوکائین ۵ درصد یا مارکایین ۲۵/۰ درصد استفاده می گردد، یعنی غلظت دارو در اسپاینال بیشتر و حجم آن کمتر
می باشد.
